عودسازی میراثی ارزشمند برای آیندگان - مجله اینمن

ساخت عود به طور متمادی به صورت خودجوش به دست هنرمندان عاشق پیشه که محنت سختی ایام را به جان خریده اند، اشاعه و امکان حیات یافته است.

وجه تسمیه

عود در اصل همان بربط ایرانی بوده است. بربط کلمه فارسی است و اصل آن بربت بوده به معنی سینه بت (مرغابی) زیرا شکل این ساز به سینه و گردن مرغابی شباهت دارد.

برخی بر این عقیده اند که باربد هنرمند زبردست دربار خسرو پرویز که قدرت فوق العاده ای در نواختن بربط داشته این ساز را اخترع نموده و نام خود را روی آن گذاشته و سپس به مرور زمان واژه باربد را نواختن بربط گفته اند یعنی تاری که چون شبیه سینه بط (مرغابی) بوده و اسم مذکور نامیده شده است. (فرهنگ موسیقی ایران، تألیف بهروز وجدانی).

چون سطح ساز بربط ازچوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند. (العود درزبان عربی به معنای چوب است). (پژوهشی بر موسیقی هرمزگان، محمد جلالی نیا).

ابن سینا در کتاب عربی شفا لفظ بربط و عود هر دو را به کار می برد ولی در سال های بعد که شاید بتوان گفت علاقه و رابطه با گذشته به تدریج ضعیف شده کلمه عود جای بربط را گرفته است و دانشمندان به کار بردن عود را بر بربط ترجیح داده اند.

اشعاری از شعرای عظیم در خصوص بربط وجود دارد:

و زآنجا بیامد به پرده سـرای می آورد و خوبان بر بط سـرای (فردوسی)

به بربط چون سر زخمه در آورد ز رود خشـک بانگ تر برآورد

مطـرب ناهید بربط می نواخت هر چه می گفت آن چنان آمد بلی (مولوی)

عود در اصل همان بربط ایرانی بوده از سازهای بسیار قدیمی است فارابی برای اول دفعه به توضیح آن پرداخته و چون آن را از سایر سازهای معمول زمان خود کامل تر دانسته، آن را مورد آزمایش قرار داده و سایرین هم از او پیروی نموده اند.

هنری جرج فارمر موسیقی شناس معروف انگلیس معتقد است: بربط از سازهای ایرانی است و از قدیم در ختن رواج داشته و کاسه آن گلابی شکل بوده و در نتیجه ارتباط های فرهنگی به چین راه یافته و در آنجا به نام (پی ئی پا) که تلفظ چینی بر بط است. (پژوهشی بر موسیقی هرمزگان، محمد جلالی نیا).

مراحل ساخت

عود از دسته آلات زهی مضرابی است که این ساز دارای جعبه طنین عظیمی بوده که از چوب ساخته شده است. این چوب خیلی ظریف و با دقت ساخته می گردد و چوب های روی آن هم منبت کاری شده است.

در انتخاب جنس چوب ها برای ایجاد تنوع رنگ و زیبایی کار به صورت قهوه ای تیره و یا کرم روشن از جنس درخت گردو و چنار یا افرا استفاده می گردد.

اولین مرحله از ساخت عود قسمت کاسه پشت آن است. در این مرحله که دارای زیبایی و ظرافت خاصی از نظر بوجود آمدن قوس کاسه و قرار دریافت ترکه ها در کنار یکدیگر و رنگ بندی آن ها است.

ابتدا چوب ها را که اصطلاحاً (ترکه) گفته می گردد در اندازه قطر 5/2 میل بریده و در آب قرار می دهند، تا کاملاً خیس شوند.

بعد از اینکه ترکه های مورد نظر بریده و در آب خیسانده شدند به مرحله قالب گذاری می رسیم. در این مرحله قالب های مورد نظر را که دو عود هستند و از جنس آلومینیوم ساخته شده اند، یکی رو و دیگری زیر کار قرار می گیرند.

در هنگام قالب گیری، قالب زیرین را گرم نموده و ترکه ها یکی یکی در کنار یکدیگر به صورتی که کاغذی به خاطر اینکه چوب های خیس شده از طریق بخار آب موجود به صفحه زیر نچسبد می گذارند و لای درز هریک از چوب ها را به چوب دیگر چسب زده و بعد از اینکه تمامی سطح قالب بوسیله استاد سازنده کامل شد، کاسه آلومینیوم دوم را که همان کاسه رو است بر روی چوب ها و کاسه زیرین قرار داده تا کامل خشک گردد.

درمرحله بعد نصب دسته و سپس صفحه روی کاسه است. ضخامت صفحه حدوداً دو میل ونیم است رنگ آمیزی که بوسیله لک، الک زده می گردد تا ساز دارای رنگ وجلایی زیبا، گردد.

نهایتاً سیم گیر روی صفحه سوار می گردد و از قسمت تحتانی عود سیم ها به سمت بالا، در محلی که دسته و گوشی ها واقع شده است، نصب می گردد. تعداد سیم های عود حدوداً 9 عدد و گاهی 11 عدد است..

عود در اندازه های مختلف ساخته شده است که اندازه معمول متداول همان عودهای ساخت ایران است. به طور کلی عظیم یا کوچک بودن ساز در نوازندگی، اشکال یا تسهیلاتی به وجود نمی آورد.

عودهای ساخت کشورهای عربی دارای کاسه ای عظیم و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایران دراندازه متوسط است.

عود سازان هرمزگان

بهترین کارگاه عودسازی ایران در جزیره قشم است و می توان محمد رفیع اشعری را به عنوان بهترین سازنده عود و همچنین عودنواز نام برد. حتی این عود در کشورهای سوئد، آلمان، فرانسه و کشورهای عربی مانند امارات نیز مشتری دارد.

مسعود شجاعی در بندرعباس نیز یکی دیگر از سازندگان برجسته عود در هرمزگان است.

پایداری در منطقه

پایداری این ساز هم در خطر است چون متأسفانه موسیقی محلی که در عروسی ها و اعیاد از آن استفاده می گردد اصالت خود را از دست داده و بیشتر حالت مدرن و امروزی پیدا نموده و از ماهیت و خمیره موسیقی اصیل بندری کاسته شده و فراوری این ساز نیز نسبت به گذشته، محدودتر شده است.

ساختن عود علاه بر اینکه یک مهارت دستی و سنتی به حساب می آید، خود می تواند یک منبع کسب درآمد و اشتغال برای جوانان منطقه باشد و به عنوان یک میراث ارزشمند به آیندگان برسد.

منابع

ـ پژوهشی بر موسیقی سنتی هرمزگان، محمد جلالی نیا، 78- 1377

ـ فرهنگ موسیقی ایرانی، بهروز وجدانی

ـ موسیقی و ساز در سرزمین های اسلامی ترجمه بهروز وجدانی

ـ موسیقی و سازهای بومی و محلی هرمزگان، همایون حاج محمد حسینی 1386

گزارش از بهاره جوشعار کارشناس میراث فرهنگی